O projekcie

Celem, wokół którego skupią się badania, będzie próba określenia miejsca i funkcji legendy i twórczości Sienkiewicza w polskiej kulturze XX wieku oraz określenie ich zmienności i przekształceń. W rezultatem będzie kompleksowe ujęcie zagadnienia obecności i znaczenia Sienkiewicza w kulturze polskiej i jej odniesienia zagraniczne. Istotą podjętej problematyki jest stwierdzenie, iż rozległość znaczenia i wpływu pisarza w kulturze i życiu społecznym nie jest dotąd całościowo rozpoznana, a większość opinii ma charakter intuicyjny.

Dlatego interpretacji poddane zostaną, być może na pozór odległe od siebie zagadnienia, takie jak: "legenda" pisarza (obecna w biografistyce czy w obchodach jubileuszy), kształtujące obraz pisarza programy szkolne i kanon obowiązujących lektur, recepcja czytelnicza, czy obecność sienkiewiczowskich konwencji w literaturze i różnych formach twórczości artystycznej.

Podstawowe założenie badawcze dotyczy trwałej i wielopoziomowej obecności pisarstwa Sienkiewicza w różnych obszarach polskiej kultury; pisarstwa przyswajanego zarówno aprobatywnie, jak i z krytycyzmem oraz negacją. Z tego punktu widzenia zostaną poddane analizie wielorakie aspekty dwudziestowiecznych ocen i sporów o Sienkiewicza, analiza obecności Sienkiewicza w myśli politycznej i nurtach ideologicznych dwudziestego wieku, a osobnemu rozpoznaniu będzie poddana współczesna „neosarmackość”, jako uformowana na Trylogii koncepcja światopoglądowa i wynikający z niej obraz polskości.

Podstawowym celem projektu będzie zatem szeroko rozumiana reinterpretacja dzieła Sienkiewicza i jego obecności w polskiej świadomości społecznej i dziedzictwie narodowym. Jest to zadanie tym ważniejsze, iż na Sienkiewiczu, jak na rzadko którym pisarzu, ciążą stereotypy odbioru zarówno ideologiczne, jak i estetyczne a także zafałszowania. Nowe - wykorzystujące nowoczesne metodologie (antropologia, kulturowa teoria literatury, narratologia) - odczytania twórczości Sienkiewicza mogą przełamać te utrwalone stereotypy, zmienić oceny. W tym tkwi potencjalna możliwość znacznego poszerzenia wiedzy o pisarzu i intertekstualnym kontekście jego twórczości, pozwalającym potraktować Sienkiewicza jako rodzaj "instytucji narodowej". Efektem przeprowadzonych badań może być głębsza wiedza o rzeczywistej funkcji i wpływie pisarstwa autora Trylogii na kulturę literacką i artystyczną oraz świadomość społeczną na przestrzeni stulecia (aż po pierwszą dekadę XXI wieku).

Podstawowym uzasadnieniem dla podjęcia badań nad Sienkiewiczem w kulturze dwudziestowiecznej jest trwała i znacząca obecność pisarza w różnych obszarach polskiego życia społecznego i kulturalnego.

Mimo kontrowersyjnych ocen twórczości i działalności Sienkiewicza, jego pozycja przez całe stulecie była wysoka. Pod wieloma względami pierwszy polski noblista stanowi bowiem zjawisko wyjątkowe, nie tylko zresztą w polskiej literaturze, lecz także jako twórca o randze światowej. Jego sukcesy pisarskie wiązały się najczęściej z przekroczeniem granic literackich i wpływem na świadomość i tożsamość narodową i społeczną.

Podjęcie tego tematu motywuje silna stereotypizacja wiedzy i ocen pisarza, często prowadząca do uproszczeń i zafałszowań. Sienkiewicz, jak rzadko który pisarz, był i jest poddawany różnym manipulacjom, stronniczym odczytaniom i działaniom legendotwórczym, dlatego wymaga skrupulatnej i naukowo pogłębionej analizy. Tym bardziej, iż pisarstwo Sienkiewicza istnieje w powszechnej świadomości jako argument ideowo-polityczny, wykorzystywany w działalności politycznej i społecznej. Interpretacja obecności pisarza we wspólnocie narodowej i poza nią, może stać się elementem nowych, szerszych rozpoznań jego funkcji pozaliterackich, kulturowych i cywilizacyjnych.

Możliwość taką stwarza posłużenie się formą badań interdyscyplinarnych pozwalających scalić te różnorodne funkcje Sienkiewicza jako pisarza-instytucji, co może w znacznym stopniu zmienić dotychczasowy tradycyjny obraz pisarza.

Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/06/A/HS2/00252.